چگونه فضای مجازی در شرایط کرونا به یاری جوایز ادبی آمد؟ - پری بلاگ

در سالی که گذشت، فضای فرهنگی و ادبی کشورمان نیز مانند تمام حوزه های دیگر درگیر مسائل و مسائل همه گیری ویروس کرونا شد. لغو محافل و گردهمایی های نویسندگان و شعرا هرچند درابتدا خیلی جدی گرفته نمی شد، اما به مرور زمان و با مشاهده وخامت اوضاع، این قشر نیز که ادامه حیات کاری خود را در گرو شرکت در مراسم و گعده های مورد علاقه خود می داند، عقب نشینی کرد و به خانه نشینی رضایت داد.

در این میان اما می توان اتفاق مهم سال جاری در میان اهالی ادبیات را روی آوردن به فضای مجازی دانست. نویسندگان و شعرا به شکل فزایندی به صفحات اجتماعی پیوستند و این استقبال حتا شامل حال کسانی شد که تا پیشتر از این شبکه ها حذر می کردند و فعالیت در آنها را به گونه ای سطحی شدن می دانستند. به دنبال حضور همه جانبه این قشر در فضای مجازی جایزه های ادبی و متولیان برگزاری آن نیز به شکل جدی تر فرایند کاری خود را به این فضا منتقل کردند و برای عقب نماندن از غافله جریان فرهنگی کشور تمام بخش های جایزه ادبی را از داوری گرفته تا برگزاری اختتامیه و نشست های خبری را به وسیله فضای مجازی دنبال کردند. از آنجایی که آگاهی از کم وکیف استفاده از این فضا و دانستن معایب و مزایای آن برای پیش بینی ها و برنامه ریزی های آینده بسیار حائز اهمیت است، با سه تن از دبیران سه جایزه مهمی که در این سال، تجربه استفاده از این فضا را دارند (جایزه مهرگان ادب، جایزه جمالزاده و جایزه شاملو) گفت وگو کردیم تا بیشتر درباره جزئیات تجربه از این فضا بدانیم.

لزوم آماده سازی زیرساخت ها برای دسترسی همه افراد جامعه به اینترنت

علیرضا زرگر اولین کسی بود که با او صحبت کردیم. زرگر دبیر جایزه مهرگان ادب، قدیمی ترین جایزه مستقل ادبی است و 22سال است که به صورت مداوم هرساله این جایزه را برگزار می نماید. زرگر می گوید که قبل از این همه گیری هم درباره کار در فضای مجازی خیلی کم تجربه نبوده اند و همین امر به آنها یاری نموده که بتوانند آخرین دوره جایزه که در شرایط کرونا برگزار گردید را به شکل مناسبی برگزار نمایند و بر استفاده بهتر از این فضا تاکید می نماید: برگزاری نشست، نقد و گفت وگو در فضای مجازی باید منسجم تر، منظم تر و با اثربخشی بیشتری پیگیری شود. در جهان با استفاده از فضای مجازی به راحتی این مسائل را حل نموده اند. او در ادامه مسائل استفاده از فضای مجازی را به دو بخش تقسیم می نماید و شرح می دهد: در ایران بخشی از آن به عواملی برمی شود که خارج از حیطه اختیار ماست. باید ابتدا زیرساخت های مناسبی برای دسترسی به فضای اینترنت برای همه جامعه فراهم شود. این که هنوز بخش هایی از فضاهای مجازی ما درگیر فیلترینگ باشند یا سرعت اینترنت ناچیز باشد، قطع و وصل شود و نشود در آن فضا وبینارها و جلسات گفت وگو ها را به خوبی برگزار کرد مسئله ای است که دولت حتما باید فکری درباره آن بکند. نظارت های سفت و سختی که در این عرصه اعمال می شود باید برداشته شود و فیلترینگ هایی که امروزه در جهان محلی از اعراب ندارد از سیستم اینترنتی کشور حذف شود. اما بخش دیگر آن به خود ما که در فضای فرهنگی ایران فعالیت می کنیم برمی شود. ما باید آموزش های لازم را ببینیم و با ظرفیت های این فضا آشنا شویم تا بدانیم چه امکانات گسترده ای را به ما می دهد. بخصوص که ما کشور پهناوری داریم و اینکه بتوانیم پیغام یک کتاب یا اثر هنری را به دورترین نقاط کشور برسانیم نکته بسیار حائز اهمیتی است.

فضای مجازی مخاطبان جشنواره ها را افزایش داد

مراسم اختتامیه جوایز ادبی همواره مهم ترین و خبرسازترین بخش این اتفاق بوده است. جایزه مهرگان در سالی که گذشت، برخلاف همه سال های گذشته، مراسم اختتامیه خود را به صورت مجازی برگزار کرد. از زرگر درباره تجربه برگزاری این رویداد به این شکل پرسیدیم و اینکه بازخوردهای این اتفاق چه تفاوتی با برگزاری حضوری داشت و جالب اینکه او معتقد است برگزاری به این شکل علی رغم مسائل خود، بازتاب خبری بیشتری داشته است. او می گوید: با تمهیداتی که اندیشیده شده بود و به نسبت همه سال های قبل برد خبری این جایزه بیشتر بود. مثلا ما هر سال برای اختتامیه در یک سالن عمومی مراسم را برگزار می کردیم و 500تا 600 نفر از اهالی ادبیات در آن شرکت می کردند و پوشش رسانه ای هم محدود به آنها می شد، اما وقتی ما این اتفاق را در فضای مجازی منتشر کردیم و همه داوران و برگزیدگان صحبت کردند و درباره کم وکیف داوری ها و بیانیه های داوری بحث شد استقبال و مشارکت فوق العاده بیشتر شد. یعنی تعداد مخاطبانی که توانستند در اندک زمانی به اسامی برگزیدگان، بیانیه هیات داوران و دیدگاه های داوری دسترسی پیدا نمایند به یکباره تعدادشان افزایش پیدا کرد و در مجموع در فضای مجازی ما پیروز بودیم.

وی ضمناً این نکته را هم افزود: مجموعا تجربه ما پیروز بود اما اینکه با زیرساخت های حاضر کشور آیا می توان آن را به بخش های دیگرهم تعمیم داد یا خیر موضوعی است باید بیشتر درباره اش تامل کرد تا به تدریج آن را پایدار کنیم که اثربخش باشد.

مجید قیصری نویسنده شناخته شده کشورمان نیز در سال گذشته تجربه دبیری دو جایزه مهم در عرصه ادبیات را برعهده داشت. یکی جایزه جمالزاده و دیگری جایزه خاتم. هردوی این جوایز هم مجبور شدند از فضای مجازی برای ادامه کار خود استفاده نمایند. صحبت با قیصری از این منظر اهمیت داشت که او خود سال ها تجربه نویسندگی و حضور در جشنواره ها را به عنوان نویسنده داشته و اکنون در مقام دبیر برگزاری جایزه، نکات جالب توجهی را مطرح نمود. قیصری تجربه استفاده از فضای مجازی را همزمان دارای معایب و مزایایی می داند و می گوید: این کار یکسری محاسن و یکسری معایب داشت. اول اینکه مهمترین عامل رونق مراسم اهدای جوایز، حضور مهمانانش است. حضور کسانی که جایزه را برده اند و آن تشویق های حضوری و اضطرابی که قبل از آن دارند چیزهایی نیست که بتوان در فضای مجازی تجربه کرد. بخصوص آدم هایی که قرار است برای اولین بار جایزه بگیرند لذت رفتن روی سن و دریافت جایزه را از دست می دهندو این مشکل کمی نبود.

از طرفی خیلی از هزینه های آن مراسم حذف شد و اگر این فرایند ادامه داشته باشد برگزارنمایندگان می توانند بودجه ای را که برای دعوت مدعوان و ابزار و ادوات مراسم هزینه می شد، صرف جشنواره و جایزه ها نمایند و رقم یا تعداد جوایز را بالا ببرند.

داوران جوایز و تجربه شیوه داوری آنلاین

اما علاوه بر مراسم اختتامیه، بخش مهم دیگر در برگزاری جوایز فرایند داوری آثار است. در جوایز ادبی معمولا دو مرحله داوری در نظر گرفته می شود، در مرحله اول که اصطلاحا به آن غربالگری گفته می شود، کلیه آثار از فیلتر داوران مرحله اول عبور می نمایند و چند اثر باقی مانده به رای و قضاوت داوران اصلی گذاشته می شوند. در تمام این مدت نیز داوران با گذاشتن جلسات متعدد به بحث پیرامون آثار رسیده می پردازند و دلایل خود برای قبول یا رد اثری را با داوران دیگر و هیات اجرایی درمیان می گذارند. اما همانطور که می دانیم با فراگیری کرونا، برگزاری این جلسات هم عملا غیر ممکن شد و جوایز مجبور شدند در این فرایند هم تغییراتی ایجاد نمایند. مجید قیصری که همزمان داور جایزه ادبی کیش هم هست درباره ابتکار این جایزه در ایجاد سیستمی برای ثبت نظر داوران می گوید: جایزه ای در کیش در حال برگزاری است که سیستم داوری در آن کاملا کامپیوتری است، یعنی شما داستان را می خوانی و رتبه را ثبت می کنی و خود سیستم رتبه ها را جمع می زند و هر داستان بر اساس رتبه ای که آورده جایزه می گیرد.

او درباره تجربه برگزاری جایزه جمالزاده هم که دبیری آن را برعهده داشت، اینگونه شرح می دهد: در جمالزاده هم تقریبا همین کار را کردیم. مراسمی که در بیشتر جایزه ها داشتیم و به آن مراسم اقناعی می گفتیم از فرایند داوری حذف شد. جلسه ای که در آن دور هم جمع می شدیم و درباره داستان ها حرف می زدیم و از رای خود دفاع و داوران دیگر را قانع می کردیم که مثلا اثری که انتخاب نموده ایم چرا خوب است. در آن جلسه درباره برخی داستان ها که دیده نشده بودند صحبت می شد و سرنوشت داستان ها تغییر می کرد و رتبه های جوایز تغییر می کرد. اما در این شرایط چون جلسه ای برگزار نشد جمع بندی بر اساس همان رای اولیه بود.

داوری جوایز ادبی، انتخابات ریاست جمهوری آمریکا و کاهش حواشی

او اینگونه داوری را یک تجربه جدید می داند که تا حدودی شبیه برگزاری انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست: با این شرایط شاید بتوان تعداد داورها را بیشتر کرد. به نظرم این نوع داوری تا حدودی شبیه رای های الکترال در انتخابات ریاست جمهوری آمریکاست. در مرحله اول یکسری داستان بالا آمده اند و در مرحله دوم رای گیری نهایی به وسیله رتبه دهی انتخاب می شود.

یکی از اتفاقات پرسروصدا پس از برگزاری جوایز و اعلام برگزیده ها معمولا حاشیه هایی است که از سوی کسانی ایجاد می شود که آثارشان تقدیر و برگزیده نشده است. قیصری معتقد است اینگونه داوری ها باعث شده حاشیه های جوایز هم به شدت کاهش پیدا کند. او می گوید: هم در جایزه خاتم و هم جمالزاده چیزی ندیدم. به نظر می رسد بیشتر حاشیه ها از همان جلسات اقناعی سرچشمه می گرفت. انگار مخاطبان هم ازین نوع داوری بیشتر راضی هستند و بر این باورند عدالت بیشتر رعایت می شود. از آن جلسات صحبت هایی و بحث هایی درز پیدا می کرد مثلا به نویسنده ای گفته می شد داستان تو خوب بود فلان داور اجازه نداد بالا بیاید و از این حرف ها... همین بحث ها و پچ پچه هاست که بیشتر حاشیه درست می نماید اما از مزایای برگزاری مجازی داوری هم یکی این بود که این حاشیه ها به وجود نیامد.

جایزه مهرگان ادب اما با نوعی دیگر از چالش دست وپنجه نرم کرد. مسائلی که مربوط به ارسال و دریافت کتاب ها در شرایط کرونایی از سوی دبیرخانه این جایزه بود. علیرضا زرگر می گوید: تعداد زیادی کتاب از نقاط مختلف ایران به دبیرخانه و صندوق پستی جایزه می رسد. اینها مثل تمام کالاهای دیگر احتمالا آلوده به ویروس هستند پس باید مدتی در قرنطینه باشند و به سرعت باید از مراکز پستی تخلیه شوند. قبلا ما این امکان را داشتیم که کتاب ها را ماهی یکبار تخلیه می کردیم اما حالا بنا بر خواسته و دستورالعمل پست باید هرچه سریعتر تخلیه شوند. در بخش داوری ها هم مشکل داریم. دبیرخانه باید کتاب ها را بگیرد و برای داوران ما در گوشه گوشه کشورمان ارسال کند، داوران هم باز کتاب ها را در قرنطینه بگذارند و بعد استفاده نمایند. بنابراین در رسیدن کتاب ها به داوران فرایند کار ما کند شده است. اما از سویی به سبب این قرنطینه و دورکاری فراغتی حاصل شده که داوران ما هم کتاب ها را با دقت نظر بیشتری بخوانند و نظر دهند.

سولماز سپهری دبیر جایزه شعر شاملو، نفر آخری بود که با او درباره مسائل برگزاری جایزه در شرایط کرونا صحبت کردیم تا یک نماینده هم از میان جوایز شعر داشته باشیم. سپهری می گوید این شرایط فرایند کار را بسیار سخت و زمانبر نموده است: فراخوان ارسال کتاب و شرکت در جایزه را مانند هر دوره، یکم اردیبهشت ماه اعلام و تا اواسط مرداد ماه تمدید کردیم. اما سال جاری به علت تعطیلی ها و تعلیق های کاری پیاپی در شروع سال، کتاب ها بسیار دیرتر از همواره به دست ما رسید، اغلب کتاب ها در سه هفته آخر مهلت شرکت در جایزه ارسال شده بود و ناگزیر ارسال آن برای داورها هم با تأخیر همراه بود. برای آن که داورهای محترم این دوره فرصت کافی برای مطالعه و آنالیز دقیق مجموعه ها داشته باشند ناچار شدیم جلسه داوری مرحله اول را با چند هفته تأخیر برگزار کنیم و نتایج مرحله نخست هم بیست روز دیرتر از تقویم کاری جایزه اعلام شد.

در جایزه شاملو اما جلسات داوری برگزار گردیده است. سپهری شرح می هد از آن جایی که بنا بر اصول کاری این جایزه، فرایند انتخاب مجموعه های مرحله اول حتماً باید با اجماع نظر هر سه داور صورت گیرد، ناگزیر بوده اند که به رغم مسائل موجود و خطرات ناشی از شرایط، جلسه داوری مرحله نخست را به صورت حضوری برگزار نمایند اما سعی نموده اند در طول جلسه پروتکل های بهداشتی همچون رعایت فاصله مناسب، جریان داشتن هوا در محیط، ضدعفونی کردن اشیا و وسایل و استفاده از ماسک، مراعات شود.

اما در ادامه برگزاری اختتامیه و نشست خبری این جایزه به صورت آنلاین و مجازی برگزار خواهد شد. سپهری در این باره اینطور شرح می دهد: در این دوره برای حفظ سلامت مخاطب های گرامی جایزه ناچاریم مراسم را به صورت مجازی برگزار کنیم. به طبع مراسم مجازی لطف مراسم حضوری را ندارد، لطفی که نفس عمل تشریفات لازم برای حضور در جایی و اهمیت قائل شدن برای انجام امری به همراه دارد و از خود همان عزم گرد هم آمدن به رغم تمام مسائل روزمره، یعنی وقت گذاشتن، برنامه ریزی کردن و کنار گذاشتن اشتغالات دیگر به قصد حضور در مکانی خاص به نیتی خاص مایه می گیرد. اما احتمالاً مراسم مجازی به خاطر ویژگی دسترس پذیری آسانش که فارغ از قید و بند زمان و مکان ست، پتانسیل هایی برای نوعی بیشتر دیده شدن خواهد داشت که حضور مخاطب ها را از قیود تشریفات، تنگناهای زمانی و سرآسیمگی سبک زندگی در شهرهای شلوغ می رهاند.

به هر روی باید به این امر توجه کنیم که مشکل فراگیری کرونا امروزه مهمترین مساله در سرتاسر جهانست و در بسیاری از کشورهای اروپایی و آمریکا با ادامه این فرایند، دست اندرکاران به فکر پیداکردن راه های جدید افتاده اند و هرکس در نوع خود دست به ابتکار عمل هایی زده است. راه هایی که همه آنها به نحوی به استفاده از فضای وب و مجازی ختم ختم می شوند. علیرضا زرگر که در مجموع بر استفاده از فضای مجازی و مزایای آن تاکید دارد می گوید الان جوایزی چون گنکور و بوکر نیز در این اندیشه هستند که چطور در این شرایط و با استفاده از امکانات فضای مجازی، مراسم خود را به نحو احسن برگزار نمایند. وی شرح می دهد: همین روزها خبری آمده که جایزه گنکور فرانسه به دلیل شرایط کرونا به تعویق افتاده است و دولت در این فکر است با توجه به اعتبار این جایزه چطور آن را برگزار کند که در خور آن باشد. یا در جایزه بوکر که یکی از جوایز معتبر است برای اینکه توجه بیشتری به آن جلب شود اوباما به دلیل شهرت و محبوبیتش دعوت شده که در فضای مجازی سخنرانی کند. خب این هم از مزایای برگزاری مجازی است که شخصیت های مختلف از سرتاسر جهان می توانند خودشان را به جوایز ادبی برسانند. خود ما هم باید از این فضا استفاده کنیم، می توانیم شخصیت های ادبی را با فضای مجازی نزد علاقه مندان و مخاطبان ادبیات بیاوریم.