جشنواره رنگ و نمک - پری بلاگ

جشنواره رنگ و نمک

گنبد نمک دشتی در استان بوشهر، پدیده شگفت انگیزی از رنگ و شکل

غارها، قندیل ها، ستون ها و رودهای جاری از نمک. همه چیز از نمک. رنگ به رنگ و شکل به شکل. پدیده ای که در هر فصلی به رنگی در می آید و برای همین محلی های اطراف آن هم برایش داستان ها گفته اند. کوهی از نمک در استان بوشهر که هر بیننده ای را حیرت زده می کند، چرا که رنگین کمان رنگ ها و اشکال است. سرزمین ستون های بلندی است و بلورهای براق و قندیل های رنگارنگ. اینجا گنبد نمک دشتی است؛ یکی از شگفت انگیز ترین پدیده های طبیعی ایران. گنبد نمک دشتی در نزدیکی روستای گنخک و در 64 کیلومتری شهر خورموج، به زیباترین گنبد نمکی در خاورمیانه مشهور است. برای بررسی علمی چگونگی به وجود آمدن این زیبایی ها از اطلاعات مهندس مهرنوش بیات استاد زمین شناسی دانشگاه آزاد شیراز بهره برده ایم.

می گویند این کوه از نفرین درست شده؛ از نفرین دوشیدن شیرهای بزی که آن جا زندگی می کردند. می گویند شیر بزها آنقدر خوشمزه بوده که زن ها را از دچار شدن به نفرین نمی ترساند. زنان روستاهای اطراف این کوه، با اینکه چیزهای زیادی از نفرین بزهای آنجا شنیده بودند، باز هم برای دوشیدن شیر آن بزهای نحس به کوه می رفتند. می رفتند و نفرین هم می شدند. نفرینی که به گفته قدیمی های این روستاها، آن ها را در حال دوشیدن شیر، همراه همان بزها به سنگ نمک تبدیل می کرد و همانجا ابدی می شدند. می گویند آنقدر زن ها رفتند و نفرین شدند و ازگور نمکی آنها سنگ نمک روی هم آمد، تا این کوه درست شد. درست است که شکل گیری این پدیده شگفت انگیز، همانند تمامی پدیده های طبیعی، دلیلی علمی دارد، اما باید به قدیمی ها برای ساختن چنین افسانه های زیبایی حق داد. مگر می گردد این همه رنگ فریبنده، برآمدگی پر رمز و راز، غارهای تاریک، نمک شارهای بی بدیل و یخچال هایی که گرما را به جای سرما نگه می دارند، یک جا جمع باشد و افسانه و حکایتی درباره اش نباشد.

برف شور

ماجرای چگونگی تشکیل شدن گنبد نمکی دشتی از زبان قدیمی ها، برای شنیدن شیرین است، اما اصل ماجرا لطف دیگری دارد. حالا جوان ترهای روستاهای گنخک، جاشک، باغان و درویشی که در شرق و غرب این گنبد نمک قرار گرفته اند هم، به لطف تحصیل و سواد، می دانند که ماجرای به وجود آمدن این کوه چیز دیگری است و برمی گردد به میلیون ها سال پیش از اینکه انسان به وجود بیاید، چه برسد به اینکه نفرین گردد. همان سال هایی که تمام این منطقه ها زیر آب بوده و تازه کم کم بنای بیرون آمدن خشکی ها در حال شکل گیری بوده. از خانم مهندس بیات استاد دانشگاه آزاد شیراز که پرسیدیم، برایمان این طور توضیح داد: سازند مجموعه رسوباتی است که در یک دوره زمانی تشکیل می شوند و سازند هرمز، در کنار دیگر سازندها در تمام منطقه ها جنوب ایران توسعه دارد. حالا دیگر 600 میلیون سالی از تولد این سازند می گذرد. زمانی که عصر پرکامبرین و کامبرین اش می خوانند و رسوبات نمکی رفته رفته لایه های زمین جنوب کشورمان را تشکیل می دادند. طی هزاران سال، لایه روی لایه رسوب می آمد و روی نمک ها هم رسوبات دیگر، مثل ترکیبات فلزی آهن دار. بعد نوبت رسید به فعالیت های لایه های زیرزمینی که فصل رویش خشکی ها بود. همان سال هایی که هرگوشه ای، آتشفشانی می گداخت، گسلی فعالیت می کرد، لایه ای روی لایه می آمد و این سازند هرمز هم در همان کش و قوس سر از آب بیرون آورد. چون ترکیبات نمکی، از سایر رسوبات سبک تر بودند، سریع تر روی هم لغزیدند و از اعماق زمین به سمت بالاحرکت کردند و ارتفاعات نمکی را ساختند. برای همین هم الان بیش از 115 کوه نمکی در جنوب ایران مثل جزیره هرمز و همین گنبد نمک دشتی، در 144 کیلومتری بوشهر وجود دارد؛ گنبد نمکی که هنوز فعال است و از آن نمک می جوشد. نگین رنگارنگ بیضوی شکلی که بر انگشتری جنوب ایران می درخشد.

همین نمک سرشار گنبد نمکی است که آن را سپید و درخشنده کرده و این سپیدی چشم هر بیننده ای را که از بوشهر به سمت بندرعباس می رود و در نزدیکی جاشَک، چشمش به کوه می افتد، از این سوال که این همه برف در این آفتاب سوزان چه می کند، به تعجب وامی دارد. غافل از اینکه این تازه قسمت کوچکی از آن همه اعجاز و زیبایی است که در دل کوه نهفته و هر یک برای خود فصلی برای به دیدن نشستن و لذت بردن است. در تمام این 3666 هکتار پهنه گنبد نمکی، از همان دامنه های پایین تا بالاترین ارتفاعاتش، که به 1350 متر هم می رسد، قدم به قدم، آفریننده اش جلوه ای از زیبایی و شکوه رقم زده است.

پایکوبی رنگ

انگار سقف های مخروطی رنگارنگ و فریبنده روی خانه جادوگرها و قلعه های مخوف را از اینجا برداشته اند. این چیزی است که با اولین نگاه به بلورهای دور و بر به فکر می آید. برآمدگی های چند ضلعی منظم، مخروطی نوک تیز و گاهی بی قاعده؛ از 10 سانتی متر، تا چند ده متر. اینها چیزهای هستند که از همان بدو ورود به دامنه کوه تا انتهای راه زیر پا و کناردست دیده می گردد. گاهی بلورها هشت ضلعی منظم اند، آنچنان که گویی از قالب درآورده شده اند، گاهی مخروط های نوک تیزی مثل همان کلاهک هایی که روی قلعه های مخوف می کشند و آنقدر نوکشان تیز است که به راحتی دست یا کف پا را سوراخ می کند، و گاهی برآمدگی های بیضوی و دایره شکل صیقلی، در همه میزان و قواره ای. اما بین همه شان، رنگ های لایه لایه و موازی و گاهی گره خورده مشترک است و نمایشگاهی از قدرت خداوندی را به رخ کشیده اند. وجود نمک های طعام و کانی های فلزی با رنگ های بسیار زیبا: قرمز، سبز، سفید، سیاه، نارنجی، قهوه ای و ترکیب این رنگ ها در دیواره ها و سنگفرش هاست که این جلوه ها را رقم زده است. کانی های متنوعی که در منطقه به وفور یافت می شوند، از جمله میزان زیاد گوگرد با رنگ زرد یا پتاسیم با

رنگ نارنجی و آهن با رنگ قرمز و قهوه ای تنوع رنگ ها را دوچندان کرده است. قسمت هایی هم که شرایط برای ترکیب آنها فراهم بوده است، مواد معدنی دیگری مثل پیریت یا همان طلای کاذب که به طلای احمق ها معروف است و از ترکیب گوگرد با آهن تشکیل می گردد، نقش جلادهنده های فلزی را بازی کرده اند و سطح رنگ ها را براق و مجذوب کننده تر کرده اند. همچنین وجود بلورهای زیبای سیلیکاته و فسفاته با جلای فلزی و غیرفلزی با تنوع رنگ ها پدیده شگفت انگیز و متحیر کننده ای است که کمتر جایی می توان همانند آن را به نظاره نشست. گنبد نمکی دشتی سرشار از رنگ است و این رنگ ها در هر فصلی تغییر می کنند. نه هر فصل که حتی اگر صبح آن را ببینی و ظهر بارانی بیاید و باز نگاهش کنی رنگش چیز دیگری است!

منظره ها و چشم میزانای منحصر به فردی که حرکت نمک در این منطقه ایجاد کرده، از طریق مهندس بیات برای ثبت به عنوان ژئوپارک در چهارمین همایش بین المللی ژئوپارک های یونسکو در فروردین امسال در کشور مالزی پیشنهاد شد. این منطقه پیش از این هم چنان مورد توجه قرار گرفته بود که تصویر زیبایی از این گنبد نمکی در سال 2008 زینت بخش جلد مجله علمی AAPG شد.

بلورهای تابستانی

اینجا بلورها نه از پشت ویترین مغازه و نه از درون بوفه یک آدم ثروتمند، بلکه در بیایان فخرفروشانه زیبایی شان را در محیط می پراکنند. این بلورها از آب شور گنبد نمک در گرمای تابستان به وجود آمده اند. آب هایی که در کوه های نمکی جریان دارند آب های شور فوق اشباع هستند. آبی بسیار شور که غلظت شوری آن در تابستان حدود 450 در هزار است؛ یعنی حدود 12 برابر شوری آب دریا. برای درک میزان شوری آن باید به چگونگی تشکیل آن اشاره کرد. آب اشباع آبی است که اگر حل شونده ای مثل نمک را در آن حل کنند به جایی می رسد که دیگر در آب حل نمی شوند. اگر آب را گرما دهیم دوباره نمک شروع به حل شدن می کند و باز محلول به حدی می رسد که حتی اگر دمای آب هم بیش از 100 درجه گردد باز نمک در آن حل نمی گردد و دیگر نام آن می گردد آب شور فوق اشباع.

این آب شور البته تنها در زمستان ها در راستاهای کوه نمک جاری می گردد و دلیل آن هم به دلیل بارندگی در این فصل است. اما همین آب شور، در تابستان به خاطر گرمای زیاد، شروع به بلور بستن می کنند و پدیده زیبایی شکل می گیرد. بلورها روی آب را می پوشانند و آب در زیر نمک های بلور بسته جریان دارد و آنقدر هم محکم اند که به راحتی می توان روی آنها پیاده روی کرد. حتی جاهایی هست که اصلا دیگر آبی دیده نمی گردد، اما گوش ها را که تیز کنیم، صدای جریان آب را زیر پاهایمان می شنویم.

درمان با انرژی شور

نمک غاردرمانی. شاید این عجیب ترین نوع درمانی باشد که تا به حال شنیده اید، اما قدیمی ها خوب با آن آشنایند. درست است که این علم Halotherapy، به تازگی در زیرشاخه توریسم درمانی قرار گرفته و اخیرا در مورد آن تحقیقات زیادی می گردد، اما گذشتگان به خوبی با این نوع درمان آشنا بوده اند. آن ها کسانی را که دچار بیماری های تنفسی مثل سینوزیت، آسم و برونشیت می شدند، به درون غارهای نمکی می بردند تا با تنفس هوای آن جا بیماری شان بهبود یابد. امروزه علم دلیل این امر را متوجه شده؛ هوای داخل غارهای نمکی باعث می گردد تا مجاری تنفسی بیمار باز گردد و همچنین یون های موجود در فضای این غارها کمبود یون ها در بدن را برطرف کرده و بیماری تاحدود زیادی از بین برود.

البته فقط با تنفس هوای این کوه نمک نیست که درمان به وجود می آید، دیدن این زیبایی ها هم روح آدم را نوازش می کند. بلورهای استلاگمیت و استلاکتیت که دیواره ها و سقف و کف غار را تزئین کرده اند، لذت دیدن را دوچندان می کنند. استلاکتیت یا چکنده، قندیل هایی هستند که به خاطر چکیدن آب از سقف آویزان شده اند و استلاکمیت یا چکیده ناهمواری هایی اند که از چکیدن همان قطره ها روی زمین به صورت برآمدگی ظاهر شده اند و در کنار هم فضای غار را آکنده از لذت دیدن کرده اند.

قندیل ها به اشکال متفاوت، به قدری زیبا تشکیل شده اند که اغلب غارها با استفاده از اشکال همین قندیل ها نامگذاری شده اند. مثلاً غار انگوری که در درون آن قندیل های فراوان به صورت خوشه های انگور از سقف و دیواره غار آویزان شده اند. آنقدر این قندیل ها شبیه خوشه انگور هستند که بی اختیار هر بیننده ای با اولین نگاه یاد انگور و باغ آن می افتد. یا غار شاخه نبات که وجود قندیل های سفید و یک دست به صورت شاخه های نبات از سقف غار آویزان شده اند و نظر دیدنگران را به خود جلب می کنند. غار سدنمکی یا غار پنجه عقاب هم به همین صورت نامگذاری شده اند. تعدد غارها به قدری زیاد است که نامگذاری بعضی از غارها را سخت کرده است.

گل کلم های نمکی

یک مزرعه وسیع گل کلم در دل کوهی از نمک، این منظره حیرت انگیز، یکی از مشهورترین زیبایی های گنبد نمک دشتی است. البته این گل کلم ها که دره را یکدست فرش کرده اند خوردنی نیستند بلکه کلم هایی از جنس بلور نمکی اند؛ نمک ها به صورت غنچه هایی کنار هم باز شده و یک منظره باشکوه از مزرعه کلم های نمکی به وجود آورده اند. گویی در آنجا نمک، گل کرده و شکوفه داده است. وجود چشمه های نمکی و روان بودن آب آنها با موسیقی بسیار ملایمش و دیواره های زیبای رنگارنگ، به دره زیبایی بیشتری بخشیده است.

از دیگر منطقه ها مشهور و مجذوب کننده این گنبد نمک، یخچال هایی است که به جای سرما، گرما را نگه می دارند. البته در واقع اینها یخچال نیستند و بهتر است به آنها بگویند نمک چال. اما به خاطر شباهت عجیبی که به یخچال های یخی دارند، به این نام مشهورشده اند. این یخچال ها حاصل حرکت ثقلی توده های نمکی در جهت شیب زمین هستند و در حاشیه کناری گنبد تشکیل شده اند و محوطه داخل آنها هم بسیار گرم و مرطوب است. در گوشه و کنار صخره های نمکی به خصوص نزدیک به یخچال ها، آبشارهای زیبای نمکی جلوه ای دیگر از زیبایی های گنبد نمکی جاشک را به نمایش می گذارند و چهره ای بس روح نواز و دلنشین به آن می بخشند. این آبشارها در واقع راستا طبیعی جریان آب گنبد بوده است و در فصول کم آبی به واسطه تبخیر کامل آب، بلورهای زیبای نمکی ضخیمی در جهت جریان و به ویژه در راستا آبشارها ایجاد کرده که با لغزش آب بر روی بلورهای نمکی و تابش آفتاب، منظره ای شگرف و چشم نواز ایجاد کرده است. این پدیده نادر در اواسط بهار تا تابستان و اوایل پاییز دیده می گردد. هر از چند گاهی هم چشمه هایی نمکی وجود دارد که آنها هم زیبایی خاص خودشان را دارند. بعضی از این چشمه ها آب و نمک را با هم به بیرون پرتاب می کنند. مثل اینکه جای جای کوه، فواره هایی کارگذاشته اند که نمک را به صورت خمیری فشرده و همراه با آب از درون کوه به هوا پرتاب می کنند.

نگهبان های پایدار

انگار تا نام آنها به دیو و جن پیوند نخورد، احساس آدم از دیدن شان ارضا نمی گردد. پس بی دلیل نیست که به ستون های بلند چندده متری گنبد نمک، دودکش جن یا تخت دیو می گویند. ستون هایی بلند با قله هایی که گاهی از بدنه شان هم پهن تر است. اینها همان صخره ها و کوه هایی هستند که در طی سال ها، باد یا جریان های آب، خاک های نرم و سست اطراف شان را فرسوده و برده اند و این پدیده قارچ مانند را باقی گذاشته اند.

در ایران، تخت دیوهای زیادی وجود دارد؛ در زنجان، اطراف گرمسار، نزدیک قم و چند جای دیگر. یکی از جاهایی هم که به خاطر همین اختلاف در میزان فرسایش سنگ ها، به شکل تخت دیو یا دودکش جن درآمده، همین گنبد نمکی جاشَک است. این ستون های پایدار، مثل غارهای منطقه، به تناسب شکل شان نامگذاری شده اند؛ مثلا ستون انگشت خدا و کلاه به سر. دیدن ستون ها از نزدیک این فکر را تداعی می کند که با این قد و قواره رعنا و شکل و شمایل پرجذبه، نقش نگهبان های باغیرت گنبد را بازی می کنند. نگهبانانی که فقط باید از نمک های این جا پاسداری کنند چرا که این همه نمک و شوری، مجالی برای زندگی باقی نمی گذارد؛ نه گیاهی و نه جانوری. آنچه مقابل روی است، فقط خاک است و نمک که پا روی شانه هم گذاشته اند و گویی برای رسیدن به آسمان از هم سبقت می گیرند. هرچند در ارتفاعات نزدیک به قله، در قسمت های کوچکی که آهک وجود دارد، گیاهان مقاومی مانند گون، گیشدارا و قیج و همچنین در فصل زمستان و بهار بعضی گیاهان فصلی می رویند. همین طور یکی دو دره ای که از وجود نمک شارها در امان مانده اند، درختچه های کُنار، اشک و بادام کوهی و همچنین گلسنگ های زیبای چندمتری بر روی دیواره های دره، سبز شده اند. این دره ها بیشتر در ناحیه شمال شرقی گنبد قرار دارند. دیدن آنها هم خالی از لطف نیست.

از طرفی آب شور و غیر قابل شرب و نداشتن پوشش گیاهی برای تغذیه، اجازه زندگی به گونه های جانوری را هم نمی دهد. از اوایل بهار تا اوایل پاییز که اصلاً موجود زنده ای ندارد، اما زمستان که آب بیشتر می گردد و شوری اش کمتر، چند گونه از مارمولک ها و خفاش ها دیده شده اند. البته پایین کوهپایه ها و کمی با فاصله از دامنه، پرندگانی مثل کبک، تیهو، کبوتر، جغد و جانورانی مانند کفتار و شغال زندگی می کنند، ولی معمولاً حریم شان تا نزدیکی های کوه نمکی بیشتر ادامه پیدا نمی کند. گفته می گردد در گذشته، گونه هایی از پستانداران که به شوری مقاوم اند و اصلا نمک غذایشان است، مثل قوچ و کل، اینجا بوده اند که به خاطر شکارهای بی رویه حالا اثری از آنها نیست. همان قوچ و کل هایی که افسانه های محلی های آنجا را هم جان داده اند. کوه نمک دشتی، با همه زیبایی اش، مجالی برای زندگی جاندار نمی گذارد، اما به خاطر شگفت انگیزی اش همیشه زنده به نظر می رسد. اگر زنده نبود که این همه افسانه برایش ساخته نمی شد.

راهنمای سفر

کجاست؟

گنبد نمک دشتی در جنوب غرب استان بوشهر و در شهرستان دشتی واقع شده. در غرب این گنبد روستاهای گنخک و جاشک و در شرق آن روستاهای باغان و درویشی قرار دارند.

چگونه باید رفت؟

برای رفتن به گنبد نمکی دشتی، باید از شهر بوشهر به سمت خورموج و پس از آن به سمت بندر کنگان بروید. در فاصله 144 کیلومتری از شهر بوشهر و وقتی حدود 60 کیلومتر از شهر کوچک خورموج به بیرون آمده اید. در نزدیکی روستای گنخک، کم کم سر و کله ارتفاعات گنبد نمکی پیدا می گردد.

تا پای گنبد

برای اینکه بتوانید با ماشین شخصی تان تا پای گنبد بروید و احیانا در بین نمکزارهای بر آمده کوهپیمایی کنید. سه کیلومتر که از روستای گنخک بیرون آمدید، وارد جاده ای خاکی می شوید که به معدن قدیمی سنگ نمکی که قبلاً در منطقه فعالیت می کرده، می رود و از سمت شرقی گنبد، بعد از پل روستای کردان جاده ای خاکی را به سمت گنبد پیش رفته تا به پای کوهپایه های گنبد برسید.منبع: همشهری ماه 51

/ج

منبع: راسخون