ثبت ملی کارخانه نخریسی مشهد در فهرست آثار ملی ایران ابلاغ شد - پری بلاگ

ابوالفضل مکرمی فر امروز سه شنبه 10 تیرماه 1399 با اعلام این خبر اضافه کرد: کارخانه قدیمی نخریسی مشهد از جمله میراث صنعتی شهر مشهد و یکی از مهم ترین نمونه های به جای مانده از دوره آغاز صنعتی شدن در زمان پهلوی اول در ایران است که معماری آن نیز برگرفته از شیوه های ساختمانی کارخانه های صنعتی است.

وی گفت: برابر ماده واحده قانون ثبت آثار ملی مصوب اول آبان ماه 1352 مجلس شورای ملی دولت می تواند آثار غیرمنقولی را که از نظر تاریخی یا شئون ملی واجد اهمیت باشد، صرف نظر از تاریخ یا پیدایش آن با تصویب شورای عالی (وزارت میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری) در عداد آثار ملی مذکور در قانون مزبور به ثبت برساند.

مکرمی فر اظهار کرد: کارخانه قدیمی نخریسی در شهر مشهد و در چهارراه نخریسی، تقاطع خیابان هفده شهریور و فدائیان اسلام واقع شده است. کارخانه نخریسی و نساجی خسروی، اولین و بزرگ ترین کارخانه در خراسان و شرق کشور بوده که به سبک جدید و دارای ماشین آلات مختلف نخریسی و نساجی بوده است. تاسیس این کارخانه در سابقه اقتصادی شهر مشهد اثرات مطلوبی گذاشته است، زیرا با جذب حدود 1000 نفر کارگر، به طور مستقیم سهم عمده ای در زمینه اشتغال به وجود آورده بود.

مکرمی فر شرح داد: در تیر ماه 1310 خورشیدی، نامه ای از وزارت دربار به نیابت تولیت محمد ولی خان اسدی بدین مضمون می رسد که حسب الامر باید کارخانه نخریسی و پارچه بافی در مشهد دایر شود. از طرف رضا شاه مبلغ 50 هزار تومان از محل حق التولیه پرداخت شود و از جانب آستان قدس رضوی 50 هزار تومان و بانک ملی و موسسات آلمانی نیز در حدود 100 هزار تومان بایستی مشارکت شود. بنابراین مبلغ 200 هزارتومان سرمایه شرکت نخریسی بود که 100 هزارتومان دیگر باید بر آن مبلغ اضافه می شد تا کارخانه دایر شود و بانک ملی مامور انجام این کار شد.

وی گفت: در سال1313 ش. پس از ورود سلمان خان اسدی، مجلسی در منزل آقای محمد ولی خان اسدی نایب التولیه با حضور سلمان خان تشکیل و عده ای از تجار مشهد تصمیم می گیرند شرکت کارخانه نخریسی را با سرمایه 550 هزار تومان تاسیس نمایند و قرار شده که مبلغ 300 هزارتومان را تجار محترم مشهد تقبل نمایند و 250 هزار تومان هم تجار زرتشتی مقیم هندوستان بدهند.

وی شرح داد: هدف از تاسیس شرکت چنین تعریف شده است: برای کمک به ایجاد توازن در واردات و صادرات مملکتی و توسعه صنایع داخلی ملی، مواد ذیل شرکتی به نام شرکت سهامی نخ ریسی و نساجی خسروی مشهد تاسیس می شود.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره صاحبان اولیه این اثر تاریخی اظهار کرد: در سال1311، صاحبان سهام کارخانه نخریسی خراسان 46 نفر که تعدادی از آن ها عبارتند از تیمورتاش، اسدی، وهاب زاده، قریشی، کافی، صولت السلطنه، باقرزاده، خضرائی، حاجی قائم مقام، هاروطونیان و... بودند.

مکرمی فر اضافه کرد: شرکت سهامی نخریسی و نساجی خسروی مشهد در تاریخ چهاردهم اسفند ماه 1313 خورشیدی در مشهد تحت شماره 38 و برای مدت 50 سال به ثبت رسید و مراسم گشایش کارخانه نخریسی و نساجی، عصر چهارشنبه یازدهم اسفند ماه 1316 انجام شد.

وی گفت: در این کارخانه در سال 1336 حدود 781 نفر کارگر، 8 نفر مهندس و کارشناس ایرانی، یک نفر مهندس خارجی و 64 نفر کارمند مشغول انجام وظیفه بوده اند؛ همچنین این کارخانه دارای 10864 دوک ریسندگی و 150 دستگاه بافندگی بوده است. کارخانه نخریسی یکی از بزرگ ترین واحدهای صنعتی بوده و از لحاظ نیروی کارگر در سال 1350، حدود 1180 نفر در کارخانه اشتغال داشته اند.

مکرمی فر اظهار کرد: مستخدمین خارجی کارخانه نخریسی و نساجی تا سال 1317 سه نفر به اسامی هانس استرسیونگر، تابع کشور سوییس، ویلیام فن فوکس هنگری تبعه مجارستانی و پستونجی می ستری تابعیت انگلیس بوده اند؛ البته نصاب دیگ های بخار کارخانه مهندس لئوپولز کورتس بوده است.

وی شرح داد: با پیروزی انقلاب شکوهمند اسلامی بررسی های جدی نسبت به برنامه ریزی، بازسازی و توسعه کارخانه توسط مدیریت وقت به عمل آمد و طرح هایی جهت اجرا در محل کارخانه مشهد تهیه شد که در اولین اقدام ماشین آلاتی در سال های 1361، 63، 65 خریداری و آخرین آن ها در سال 1367 در خط تولید و پس از دو پروژه در رابطه با مدرنیزه ماشین آلات ریسندگی کارخانه بوده است. همچنین این کارخانه در چهار دوره، به کارگرانش زمین های250 و 150مترمربعی واگذار کرده است که عامل پیدایش محله کوی کارگران و شهرک انقلاب شده است.

مدیر کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی به سوابق و اسناد تاریخی اشاره کرد و گفت: کارخانه نخریسی مشهد در تاریخ 15 تیرماه سال 1385 رسما تعطیل و خط تولید آن به کارخانه نیشابور منتقل شد که در شهریور 1383 افتتاح شده بود. در ادامه با رویکرد جدید آستان قدس رضوی در استفاده از موقوفات، ساختمان کارخانه نخریسی به موزه زنده زیارت تبدیل شد. موزه ای که در آستانه چهلمین سالگرد پیروزی انقلاب اسلامی گشایش یافت.

هم چنین محمود طغرائی، مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره مشخصات این اثر تاریخی اظهار کرد: وسعت این کارخانه 66000 مترمربع و زیربنای آن 25 هزار مترمربع است. سفارش ماشین آلات نخریسی به کمپانی برادران پلات انگلستان به میزان 10120 دوک با کلیه لوازم مربوطه به مبلغی در حدود 2 میلیون و 400 هزار ریال داده شد.

وی با بیان این که کارخانه نخریسی به 5 قسمت مجزا تقسیم و تفکیک شده است، اضافه کرد: بخش تأسیسات در شمال غربی سایت کارخانه واقع شده است. پس از ورود به این بخش با یک سرسرای مسقف به ارتفاع 2 طبقه رو به رو می شویم که محل قرار گیری دیگ های بخار است و در حال حاضر نیز این کاربری ادامه دارد. هنوز توربین های برق در مواقع قطع برق، برق اضطراری مجموعه را تامین می نمایند. این قسمت به همراه نمای بخش طاق زنی، هنوز به همان شکل گذشته خود باقی مانده است. دیوارهای این بخش بیشتر 80 سانتی متر قطر دارند و شامل آجر و ملات ساروج است و سقف بیشتر نقاط، تر و پروازی است.

وی ادامه داد: قسمت طاقه زنی که در شمال کارخانه و در سمت راست تاسیسات واقع شده است که یکی از شاهکارهای مجموعه کارخانه نخریسی خسروی، همین قسمت است. این بخش، یک فضای باز با ستون های متعدد است که به امر طاقه زنی و اتوکشی و ... اختصاص داشته است. جزییات سقف و ستون ها بسیار جالب توجه است.

طغرایی اضافه کرد: قسمت ریسندگی در شرق سایت و در جلوی بخش طاقه زنی قرارداشته، بخش ریسندگی از یک سمت به وسیله سرسرای ورودی و بخش اداری به محوطه ورودی متصل می شود و از سمت دیگر به وسیله حلاج خانه و بارانداز به محوطه پشتی و از پایین به سمت انبار طاقه زنی متصل می شود. جزییات سقف این بخش بسیار جالب توجه است. از طرفی بحث نورگیری خاص این فضا مطرح است با توجه به وسعت این فضا، نورگیری از دیوارها نمی تواند تأمین نماینده روشنایی کل مجموعه باشد و ناچار باید از نورگیر سقفی استفاده کرد و از طرفی بحث صدا و آلودگی صوتی زیاد و همچنین بحث ایستایی سالن وسیع ریسندگی، همه و همه طراح را برای طراحی متخصصانه و دقیق جزییات اجرایی و عملکردی فرا می خواند.

مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی شرح داد: قسمت اداری و محوطه در جنوب سایت و در نزدیکی ورودی اصلی واقع شده است. این بخش به دلیل گسترده شدن کاربری و عملکرد کارخانه به بخش های دیگر الحاق شده که شامل حراست، اطلاعات، فروشگاه، خبازی، سالن چندمنظوره و اتاق ریاست و هم چنین اتاق های بخش اداری و ... است.

طغرایی گفت: پنجمین بخش این کارخانه قسمت بافندگی است که در غرب مجموعه و در کنار سالن ریسندگی قرار داشته، حجم ساختمان این قسمت، شبیه بخش ریسندگی است و جزییات سقف آن نیز کاملا شبیه بخش ریسندگی است، کارخانه نخریسی خسروی به دلیل معماری خاص آن، شیوه ساخت، زمان ساخت و نیز تقابلی که با معماری صنعتی جهان در عصر خویش داشته، حائز اهمیت است. همچنین شاید بتوان این بنا را به عنوان اولین حرکت و یا جزء اولین حرکت ها به عنوان معماری صنعتی معرفی کرد. این بنا به جهت قدمت، نوع کاربری و جنبه های آگاهانه طراحی و نیز به لحاظ اجرا و جزییات اجرایی بسیار ارزشمند است.

وی یادآور شد: تقریبا نیمی از بخش های کارخانه نخریسی متعلق به شرکت برق خسروی مشهد است؛ جایی که هم برق مورجهانز کارخانه و هم برق شهر را تامین می کرده است، این ساختمان به انضمام ژنراتور اصلی و چند ژنراتور کوچک و توربین، شرکت برق را تشکیل می دهد. روبه روی ساختمان، استخری به عمق 7 متر وجود دارد و داخل آن سکوهایی بوده که لوله هایی برای سیستم خنک نماینده گی به صورت مشبک روی آن ها قرار می گرفته است. کنار استخر، حوضچه ای قرار گرفته که سیستم تقطیر را در برمی گیرد؛ جایی که آب مقطر کارخانه را تامین می کرده است.

طغرایی اظهار کرد: در مسافتی دورتر از استخر و حوضچه هم چاهی به عمق 85 متر وجود دارد که تا پایین، دیوارچینی شده است. این چاه جایی قرار گرفته که با توجه به عمق کم آن می توان آب زیادی از آن استخراج کرد و همیشه بالغ بر 4 اینچ آب دارد، در این قسمت از کارخانه بازسازی ای صورت نگرفته، فقط یک بار بعد از پیروزی انقلاب اسلامی، چاه و استخر لایروبی و روکش شده است. نخستین خط تولید در سالن اصلی، خط تولید پلات در سال 1935 بوده است.

وی درباره دیگر بناهای موجود در این مجموعه گفت: بنایی که به عنوان ساختمان کارخانه مطرح است و سند کارخانه محسوب می شود، به علاوه زمین صنایع فلزی (به دلیل اینکه تاسیسات تراش و ماشین های ابزار و تعمیرگاه ها و تاسیسات برق کارخانه در اینجا بوده است، به آن صنایع فلزی می گفتند) قبل از انقلاب، شیرخوارگاه و قبل از آن هم مهمان سرای کارخانه نخریسی بوده است. داخل این مجموعه، نیم طبقه ای به سمت پایین با پنجره ای نورگیر دارد. در گذشته رجال سیاسی نیز به کارخانجات، رفت وآمد می کردند و کارخانه دارها هم جزو افراد سیاسی کشور محسوب می شدند.

وی ادامه داد: بعد از آنکه ساختمان شیرخوارگاه در مجموعه ساخته شد، کارگران فرزندانشان را به آنجا می آوردند و سیستم کارخانه طوری طراحی شده بود که کارگران در زمان کار هیچ نگرانی نداشته باشند، حتی میوه و نان کارگران هم از باغ ها و نانوایی مجموعه تامین می شده است.

بر اساس گزارش روابط عمومی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی؛ مدیر دفتر ثبت آثار تاریخی اداره کل میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی خراسان رضوی درباره ویژگی های خاص این اثر گفت: می توان این بنا را به عنوان یکی از اولین حرکت ها در زمینه معماری صنعتی در خراسان معرفی کرد، در گذشته کارخانه نخریسی، بخش اعظمی از برق منطقه اطراف را (غیر از برق مورجهانز خود) تأمین می کرد، ویژگی شاخص این اثر، کاربری و قدمت آن است، هم چنین به خاطر تأثیری که از معماری آلمان در زمینه کارخانه سازی گرفته است، جزء آثار ویژه در این منطقه است. تکنیک های ساختمانی، تزیینات خاص و ماشین آلات صنعتی و نیز نوع روابط بخش های مختلف این کارخانه، از دیگر ویژگی های آن است.